Dünyanın ekseni neden ve nasıl kaydı, sonuçları ne olacak?

WASHINGTON - Dünyanın dönüş ekseni, gezegenimiz kendi etrafında dönerken kuzey ve güney kutupları birleştiren hayali bir çizgi. Yerkürenin kendi etrafında döndüğü eksen durağan bir yapıda değil. Hatta 2000’lerden itibaren Kuzey Kutbu’ndan uzaklaşıp Kanada’ya doğru kaymaya başladı; sonra da keskin bir dönüşle doğuya.

Gezegenin dönüş eksenindeki kaymayı 20 yılı aşkın süredir yakından gözlemleyen uzmanlar, eksendeki bu kaymayı açıklamaya çalıştı.

2016’da yayınlanan araştırmaya göre kutuplardaki buz örtüsü ve dağ buzullarının hızla erimesiyle deniz seviyesi yükselmiş; gezegenin çevresinde kütle dağılımını değiştirmişti.

Yani insanoğlunun sorumluluğunun artık gün gibi ortada olduğu küresel ısınma bu kaymaya yol açmıştı. Ancak eriyen buzullar tek başına bu kaymayı açıklamaya yetmiyordu.

Eksendeki kayma ve su hareketine ilişkin bir model hazırlayan araştırmacılar, eriyen buz örtüsü ve dağ buzullarını hesaba kattıktan sonra, yeraltı sularının dağılımına ilişkin farklı senaryoları de denkleme ekledi.

Sonuç şaşırtıcıydı. Yeraltından sulama ya da içme suyu sağlama amaçlı aşırı miktarda su çekilmesinin, dünyanın ekseninde kaymaya yol açan ikinci bir faktör olduğu belirlendi.

Bilim dünyasında geniş yankı bulan araştırmanın yazarlarından bir olan Teksas Üniversitesi’nden Jeofizik Profesörü Clark Wilson, eksendeki kaymanın nasıl gerçekleştiğini VOA Türkçe’ye anlattı.

Clark Wilson, “Kütleyi bir yerden alıp kalıcı olarak başka bir yere taşırsanız, dönüş ekseninin konumunu değiştirirsiniz. Çünkü gezegenin kütle dağılımı değişmiş olur. İşte suyun kalıcı olarak yer değiştirmesi de kutupta dönüş ekseninin kaymasını etkiliyor’’ diyor.

2 trilyon tondan fazla su çekildi

Yeni araştırma Amerikan Jeofizik Birliği tarafından iki haftada bir yayınlanan ve bilimsel içeriklerin en az 2 uzman tarafından tarafsız şekilde değerlendirildiği jeofizik dergisi Geophysical Research Letters’da yayınlandı.

Araştırmaya göre, 1993 ile 2010 yılları arasında dünyanın dönüş ekseni en az 78 santim kaydı. Bu dönemde yer altından 2 trilyon tondan fazla su çekildi.

Tarım arazilerinin sulanmasında ya da içme suyu tedarikinde kullanılan yeraltı suları daha sonra okyanuslara, denizlere boşaltılıyor.

Araştırmacılara göre bu miktar deniz seviyesinde 6 milimetreden fazla bir yükselişe denk geliyor.

“İnsan dünyayı parmağında oynatıyor”

Dünyanın eksenindeki kaymayı, daha iyi anlaşılması için bir basketbol topu analojisiyle anlatmak mümkün.

Basketbol topunu parmağınızda çevirdiğinizi düşünün. Topu dengede tutabildiğiniz sürece top kendi ekseni etrafında düzgün şekilde döner. Ancak bir tarafında ağırlık değiştiğinde denge bozulur ve top düşer.

Hem buzulların erimesi hem de yeraltı sularının aşırı miktarda çekilmesi sonucu su kalıcı olarak yer değiştirdiği için gezegenin kütle dağılımı da değişiyor. Bu nedenle eksen de kayıyor.

İklim değişikliği sonucu buzulların erimesi ve kuraklık sebebiyle yeraltı sularının aşırı miktarda kullanılması gibi faktörler göz önüne alındığında su kütlesi insan eliyle yer değiştirmiş oluyor.

Araştırmaya göre, yeraltında depolanan suların seviyesinde 1993 ve 2010 yılları arasında en fazla değişiklik Ortadoğu, Hindistan’ın kuzeybatısı ve ABD’nin batısında görülüyor.

Profesör Clark Wilson, buraların iklim değişikliği ve kuraklık sebebiyle tarım arazilerinin sulanmasında yeraltı sularından en çok yararlanan yerler olması sebebiyle bu bulgunun şaşırtıcı olmadığını söylüyor.

Mevsimler değil ama navigasyon etkileniyor

Dünyanın ekseninin eğik olması sonucu mevsimler oluşuyor. Ancak uzmanlara göre gezegenin dönüş eksenindeki kayma, mevsimleri etkileyebilecek kadar büyük değil.

Ancak dünyanın dönüş eksenindeki değişiklik “Küresel Konumlandırma Sistemleri”, yani GPS gibi navigasyon sistemleri için büyük önem taşıyor.

Uydu temelli navigasyon sistemlerinin çalışması için dünyanı dönüş ekseninin yerinin bilinmesi gerektiğini söyleyen Profesör Wilson, “Kutbun konumu her gün milimetrik düzeyde son derece dikkatli bir şekilde ölçülüyor. GPS alıcısıyla ölçümü uydulara kıyasla yapıyorsunuz. Bunu coğrafi konuma çevirmek için dönüş ekseninin tam olarak nerede olduğunu bilmeniz gerekiyor” diyor.

Begüm Dönmez Ersöz